ΤΟ ΜΑΡΜΑΡΟ ΣΤΑ ΤΑΦΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Από την αρχαιότητα το μάρμαρο, ο γρανίτης, η φυσική πέτρα είναι τα μόνα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή και διακόσμηση των ταφικών μνημείων προκειμένου να διατηρείται στο πέρασμα του χρόνου η ανάμνηση των νεκρών.
Οι θολωτοί τάφοι της Μυκηναϊκής περιόδου, οι «θησαυροί» των αρχαίων Ελλήνων, κτισμένοι με λαξευτή πέτρα, όπως ο «θησαυρός του Ατρέα» (1250π.Χ.) στις Μυκήνες, γνωστός και ως «τάφος του Αγαμέμνονα», τα μαυσωλεία του 4ου π.Χ. αιώνα, με κορυφαίο το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (350 π.Χ.), το οποίο ήταν ένα από τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου, τα εντυπωσιακά μαυσωλεία της ρωμαϊκής εποχής, οι σαρκοφάγοι των βυζαντινών με τον περίτεχνο γλυπτό διάκοσμο, τα εντυπωσιακά πέτρινα ταφικά μνημεία των τελευταίων αιώνων που διασώζονται σήμερα στα μεγάλα αλλά και μικρά νεκροταφείο όλου του κόσμου, όλα αυτά τα δείγματα σεβασμού του ανθρώπου στη μνήμη των νεκρών του, είναι έργα από μάρμαρο, γρανίτη και πέτρα.
Γιατί, πάντοτε, στην ιστορία της ανθρωπότητας οι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν πως ο νεκρός τους δεν χάθηκε για πάντα και για να του δημιουργήσουν, όπως του αξίζει, ένα «σήμα ες αεί» επιλέγουν το μάρμαρο και την πέτρα, υλικά που δεν τα αγγίζει ο χρόνος.
Στις μέρες μας, που η ζωή τυποποιήθηκε, τυποποιήθηκαν μαζί της και τα επιτύμβια. Έτσι, οι τάφοι, στη μεγάλη τους πλέον πλειοψηφία, έχουν συρρικνωθεί σε φτωχά και ψυχρά σχήματα, μ’ ένα απλό μαρμάρινο σταυρό επάνω τους. Παρόλα αυτά συνεχίζουν, ακόμη και σήμερα στην εποχή της τυποποίησης, να δημιουργούνται, αν και σπανιότερα απ’ ότι στο παρελθόν, αξιόλογα μαρμάρινα ταφικά μνημεία.
Η χώρα μας, όμως, έχει μια μεγάλη παράδοση στην καλλιτεχνική δημιουργία μαρμάρινων ταφικών μνημείων, κάθε μορφής. Στα ελληνικά νεκροταφεία συναντά κανείς ταφικά μνημεία υψηλής καλλιτεχνικής αξίας, πολλά από τα οποία είναι έργα μεγάλων γλυπτών του 19ου αιώνα, αλλά και ανώνυμων καλλιτεχνών. Στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, μάλιστα, ένα δροσερό πάρκο, ένα «τόπο αναψύξεως», έναν «τόπο χλοερό», υπάρχουν πολλά λαμπρά μαρμάρινα επιτύμβια, πραγματικά αριστουργήματα, που βρίσκονται σε άμεση σχέση με τις κλασικιστικές κοσμοθεωριακές αντιλήψεις που επικρατούσαν εκείνη την εποχή και πιο συγκεκριμένα περί τα μέσα του 19ου αιώνα, τότε που δημιουργήθηκε το Νεκροταφείο (1837).
Στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, όπως και στο Αρχαίο Νεκροταφείο του Κεραμεικού, είναι πολλά τα ταφικά μνημεία που προσελκύουν την προσοχή των επισκεπτών λόγω της καλλιτεχνικής τους διάρθρωσης και των πολύτιμων γλυπτών που τα διακοσμούν. Εκτός από έργα πασίγνωστα, όπως είναι η «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά, η «Κοιμωμένη» και το «Πενθούν Πνεύμα» του Ιωάννη Βιτσάρη, υπάρχουν και πολλά άλλα, λιγότερα γνωστά επιτύμβια, εξαιρετικής τέχνης, με «απόλυτα εξασφαλισμένη μια θέση στην ιστορία της νεοελληνικής γλυπτικής».
Τέτοια έργα είναι:
- Το αμφιπρόσωπο επιτύμβιο ανάγλυφο στον τάφο του Ν. Γιώτη, έργο των αδελφών Φραγκίσκου και Ιάκωβου Μαλακατέ (από τους πρωιμότερους γνωστούς γλύπτες του Α’ Νεκροταφείου). Στο έργο αυτό ο Ασκληπιός, στη μια πλευρά, προσφέρει φάρμακο σε μια άρρωστη, ενώ στην άλλη πλευρά απεικονίζεται ο θρήνος.
- Η μεγαλοπρεπής επιτύμβια σύνθεση στον τάφο του Μιχαήλ Τοσίτσα, έργο του οικογενειακού μαρμαρογλυφείου των Φυτάληδων. Επάνω σε υψηλή βάση εκτίθεται ο φυσικού μεγέθους καθιστός ανδριάντας του Τοσίτσα, τυλιγμένος σ’ ένα μανδύα. Πρόκειται για έργο μεγάλης πνοής, σπουδαίας πλαστικότητας και χαρακτηριστικής έκφρασης. Στο κάτω τμήμα της βάσης υπάρχει ένα ολότελα αρχαιοπρεπές ανάγλυφο: τέσσερις γυναικείες μορφές, προσωποποιήσεις πόλεων, θρηνούν γύρω από τεφροδόχη που καλύπτει τον κεντρικό άξονα της σύνθεσης. Πρόκειται για την Αθήνα, την Αλεξάνδρεια, το Μέτσοβο και κάποια άλλη απροσδιόριστη πόλη. Το ανάγλυφο είναι εξαιρετικής ποιότητας και οι πτυχώσεις άνετες και διακοσμητικές.
- Το τεράστιο, εξαιρετικής ποιότητας μεγαλοπρεπές επιτύμβιο στον τάφο του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, έργο του Δημήτρη Φιλιππότη βασισμένο σ’ ένα πρόπλασμα του Ιωάννη Βιτσάρη. Στο έργο ο Αβέρωφ κάθεται σε ωραία άνετη στάση, ενώ από κάτω υπάρχουν ανάγλυφα αθλητικών αγώνων. Τέσσερα λιοντάρια συμφύονται με την πλατιά βάση στην οποία και ορίζουν τις τέσσερις γωνίες της. Ένα υψηλό κρηπίδωμα δίνει μνημειακή έξαρση στο σύνολο.
- Το αετωματικό επιτύμβιο στον τάφο του Εμμανουήλ Ευστρατίου, το σημαντικότερο έργο του Δημήτρη Φιλιππότη στο Α’ Νεκροταφείο (1886). Στο έργο απεικονίζεται ο Εμμανουήλ Ευστρατίου, που πέθανε στις 24 Αυγούστου 1881 στα 90 του χρόνια, με μεγάλη ρεαλιστικότητα. Η εκτέλεση είναι αριστουργηματική και η γλυπτική σύνθεση άψογη.
- Τέτοια ναϊσκόμορφα επιτύμβια, εμπνευσμένα από ανάλογα επιτύμβια του Κεραμεικού, τουλάχιστον στη γενική τους διάρθρωση, υπάρχουν αρκετά στο Α’ Νεκροταφείο.
Κατά τους ειδικούς στο Α’ Νεκροταφείο υπάρχουν και οι ωραιότερες ανθεμωτές επιτάφιες στήλες που έγιναν ποτέ μετά την αρχαιότητα. Σε κανένα νεκροταφείο της Ευρώπης δεν υπάρχουν ανάλογης τελειότητας, αρμονίας και χάρης επιτάφιες στήλες με ανοικτό ή κλειστό ανθέμιο. Στον ίδιο χώρο υπάρχουν, επίσης, και μερικά από τα λαμπρότερα δείγματα λουλουδιών «κεντημένων» πάνω στο μάρμαρο σε εξαιρετικά κομψά σχήματα
.Πρόκειται για έργα επώνυμων και ανώνυμων μαρμαρογλυπτών που αποκαλύπτουν τον εκπληκτικό θεματικό πλούτο των δημιουργών τους και τον πλατύ πνευματικό ορίζοντα μέσα στον οποίο κινούνταν.
Ένα άλλο νεκροταφείο της Ελλάδας, γνωστό για τις επιτύμβιες πλάκες του, είναι το νεκροταφείο στο χωριό Πύργος της Τήνου (κτίστηκε περί τα μέσα του 18ου αιώνα), το χωριό μαρμαράδων, γλυπτών και ζωγράφων που με τα έργα τους έβαλαν κατά ένα μεγάλο μέρος τις βάσεις της νεότερης ελληνικής τέχνης. Οι επιτύμβιες πλάκες στο νεκροταφείο του Πύργου, μοναδικές σε ευαισθησία και ομορφιά, έχουν χαραγμένες πάνω τους επιγραφές, ωραία διακοσμητικά θέματα αλλά και ανάγλυφες ενδείξεις του επαγγέλματος του νεκρού ή σύνεργα της σπιτικής ασχολίας της νεκρής.
Όλα αυτά τα αξιόλογα ταφικά μνημεία που υπάρχουν στα νεκροταφείο της χώρας αποτελούν την πολύτιμη κληρονομιά των σύγχρονων μαρμαρογλυπτών που συνεχίζουν να ασχολούνται με τη δημιουργία ποιοτικών ταφικών μνημείων αποδεικνύοντας ότι το καλό γούστο και η διάθεση για τέχνη και ομορφιά δεν έχουν… πεθάνει.